Cây Rẻ Quạt: Tác Dụng Trị Bệnh và Cách Sử Dụng Dược Liệu

Cây rẻ quạt (xạ can) là loài thực vật mọc hoang và thường được trồng làm cảnh. Bên cạnh đó, thảo dược này còn được dùng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh do có dược tính và công năng đa dạng. Theo tài liệu y học cổ truyền, cây rẻ quạt có thể chữa trị các chứng bệnh liên quan đến viêm amidan, viêm họng, hen suyễn,…

Cây rẻ quạt (xạ can) là loài thực vật mọc hoang và thường được trồng làm cảnh

Mô tả dược liệu cây rẻ quạt

1. Tên gọi, phân nhóm

Tên gọi khác: Xạ can, Hoàng viễn, Ô phiến, Quỷ phiến
Tên khoa học: Belamcanda Sinensis (L) DC
Họ: Lay ơn/ Diên vĩ – Iridaceae

2. Đặc điểm thực vật

Cây rẻ quạt là loài thực vật thân thảo, nhỏ, lá mọc thẳng đứng và thường có chiều cao trung bình dưới 1m. Cây sống dai có thân rễ mọc bò, lá thường có hình mác dài, dài khoảng 20 – 40cm, rộng 15 – 20mm, có bẹ và mọc xen kẽ úp thành 2 hàng, úp vào thân. Lá cây rẻ quạt có nhiều gân song song, mép nguyên, cả hai mặt đều có màu xanh lục.

Hoa mọc thành cụm, thường mọc ở ngọn và có cuống. Hoa xạ can có màu vàng điểm thêm sắc tím. Mỗi hoa có 6 cánh, 3 nhị và có hình dáng đẹp. Vì vậy, loài cây này không chỉ được dùng làm thuốc chữa bệnh mà còn được trồng làm cảnh, trang trí nhà. Quả nang, hình quả trứng, có chiều dài khoảng 20 – 25mm, bên trong chứa nhiều hạt xanh đen có hình cầu.

Một số hình ảnh cây rẻ quạt:

Hoa mọc thành cụm, thường mọc ở ngọn và có cuống

Quả nang, hình quả trứng, có chiều dài khoảng 20 – 25mm, bên trong chứa nhiều hạt xanh đen có hình cầu

3. Phân bố

Cây rẻ quạt mọc hoang và được trồng để làm cảnh tại nhiều địa phương ở nước ta. Ngoài ra, dược liệu còn được phân bố ở một số quốc gia châu Á như Trung Quốc, Triều Tiên, Ấn Độ, Nhật Bản, Lào,…

4. Bộ phận dùng

Phân thân rễ của cây xạ can được thu hái để làm thuốc chữa bệnh do có chứa dược tính và công năng đa dạng.

5. Thu hái – sơ chế

Cây rẻ quạt thường được thu hái vào mùa xuân và mùa thu. Sau khi thu hái, mang đi rửa sạch để loại bỏ bụi bẩn, tạp chất và ngâm cho mềm. Dùng dao thái nhỏ dược liệu dược rồi mang đi phơi/ sấy khô để dùng dần.

Ngoài ra, rễ xạ can còn được dùng ở dạng tươi bằng cách rửa sạch, giã nát cùng với 1 ít muối rồi ngậm trực tiếp. Hoặc có thể mài thành bột rồi hoà uống cùng với nước.

6. Thành phần hoá học

Các nghiên cứu khoa học nhận thấy, cây rẻ quạt có chứa các thành phần hoá học tương đối đa dạng, bao gồm: Belamcandin, Iridin, Tectoridin, Shekanin, Irisfloretin, Noririsflorentin,…

7. Cách bảo quản

Dược liệu sau khi bào chế cần bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc, nơi có nhiệt độ cao. Bên cạnh đó, bạn nên chú ý tình trạng của dược liệu trước khi dùng. Tuyệt đối không dùng dược liệu bị ẩm mốc, có dấu hiệu hư hại và có mùi vị lạ.

Vị thuốc cây rẻ quạt

Rẻ quạt (xạ can) là cây thuốc quý thường được dùng rộng rãi trong y học cổ truyền. Trong những năm gần đây, dược liệu này bắt đầu nghiên cứu và sử dụng phổ biến trên lâm sàng.

1. Tính vị – quy kinh

Cây rẻ quạt có tính hàn, vị đắng và có độc (một số tài liệu ghi không có độc)
Quy vào kinh Can, Tỳ, Phế

2. Tác dụng của dược liệu xạ can

Theo y học cổ truyền:

Tác dụng giải độc, tiêu đờm, thanh nhiệt, tiêu thũng. Chủ trị các chứng bệnh về phổi như đờm dãi ủng trệ, khí nghịch lên, nấc, đau họng, phế ung, khàn tiếng do thực hỏa.
Tuyên thông tà khí kết tụ ở phế, thanh hoả, phá trưng kết dùng trị các chứng về phế và một số chứng bệnh có thực hỏa.
Trần can, minh dục, khai Vị, hạ thực, chủ trị chứng sán khí, tiện độc, mụn nhọt sưng đau.

Theo y học hiện đại:

Tác dụng chống virus, chống nấm: Một số thực nghiệm trên động vật nhận thấy, cây rẻ quạt có tác dụng ức chế virus gây viêm nhiễm đường hô hấp và một số loại nấm da thường gặp.
Tác dụng đối với hệ nội tiết: Cồn và dịch chiết từ dược liệu có tác dụng tăng tiết nước bọt. Dùng ở đường uống và dạng tiêm đều mang lại hiệu quả. Tuy nhiên, dùng thuốc chích có tác dụng nhanh và kéo dài hơn.
Tác dụng khứ đờm: Thực nghiệm trên chuột nhắt nhận thấy, cho chuột uống nước sắc rẻ quạt nhận thấy tác dụng tống đờm mạnh, tăng cường chức năng hô hấp.
Tác dụng kháng khuẩn: Ngoài nấm và virus, dược liệu xạ can cũng được chứng minh có tác dụng đối với khuẩn thương hàn, liên cầu khuẩn, khuẩn bạch cầu và bồ đào cầu khuẩn.
Tác dụng giải nhiệt: Cho chuột nhắt bị sốt cao uống nước xạ can nhận thấy tác dụng giải nhiệt rõ rệt. Bên cạnh đó, dược liệu còn có đặc tính kháng viêm.

3. Cách dùng – liều lượng

Cây rẻ quạt dùng ở dạng thuốc sắc hoặc ngậm hoặc đắp để điều trị bệnh. Liều dùng trung bình từ 6 – 10g/ ngày.

Các bài thuốc chữa bệnh từ cây rẻ quạt

Trong y học cổ truyền lưu truyền nhiều bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu xạ can có độ an toàn, lành tính cao. Theo đó, vị thuốc này thường được dùng trong điều trị chứng ho, ứ đờm, cổ họng sưng đau, bệnh quai bị, bí tiểu, táo bón,…

Xạ can thường được dùng trong điều trị chứng ho, ứ đờm, cổ họng sưng đau, bệnh quai bị, bí tiểu, táo bón,…

Bài thuốc trị ho, ứ nhiều đờm:

Chuẩn bị: Ma hoàng, sinh khương mỗi vị 120g, tử uyển, khoản đông hoa, tế tân mỗi vị 90g, rẻ quạt 13 củ, đại táo 7 quả, ngũ vị tử 1/2 thăng và bán hạ (chế)
Thực hiện: Ma hoàng đem sắc với 1 đấu 2 thăng nước đến khi sôi, vớt bọt rồi cho các vị thuốc còn lại vào đun, đến khi còn 3 thăng thì tắt bếp. Chia nước thuốc thành 3 lần và uống hết trong ngày.

Bài thuốc chữa âm dán sưng đau như kim châm vài hông sườn:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt sống
Thực hiện: Dược liệu mang đi rửa sạch, giã nát rồi vắt lấy nước uống đến khi đi tiểu được là khỏi. Hoặc có thể dùng độc vị xạ can là viên hoàn, tán bột uống đều được.

Bài thuốc trị cổ họng sưng đau (chứng hầu tý do thực hỏa):

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt
Thực hiện: Dược liệu đem đi thái mỏng, mỗi lần dùng 20g sắc với 1.5 chén nước đến khi còn 8 phân thì tắt bếp. Chắt lấy nước rồi cho thêm một ít mật ong nguyên chất vào uống

Bài thuốc trị họng sưng đau gây khó khăn khi ăn uống:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt tươi và mỡ heo mỗi thứ 160g
Thực hiện: Nấu đến khi gần khô lại thì bỏ bã. Mỗi lần dùng 1 viên bằng trái táo ta ngậm đến khi khỏi.

Bài thuốc chữa chứng sưng vú mới phát:

Chuẩn bị: Rễ cỏ huyên và cây rẻ quạt
Thực hiện: Dược liệu đem đi tán thành bột mịn, sau đó trộn đều với mật ong và đắp vào bầu ngực.

Bài thuốc chữa chứng bạch hầu:

Chuẩn bị: Sơn đậu căn 3g, kim ngân hoa 15g, xạ can 3g, cam thảo 6g
Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ. Chia lượng nước thuốc thành nhiều lần và uống hết trong ngày.

Bài thuốc trị bệnh quai bị:

Bài thuốc 1: Chuẩn bị rễ xạ can tươi khoảng 10 – 15g. Sau khi rửa sạch thì cho vào ấm sắc lấy nước uống. Ngày uống 2 lần và áp dụng đến khi bệnh thuyên giảm hẳn
Bài thuốc 2: Chuẩn bị tiểu huyết đằng (lá) và rễ cây rẻ quạt tươi. Sau đó đem nghiền nát rồi đắp lên chỗ bị sưng đau.

Bài thuốc chữa tuỷ cổ khiến bụng kêu óc ách, da sạm đen và bụng to bất thường:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt
Thực hiện: Dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào cối giã nát, vắt lấy nước. Uống 1 chén, đợi đến khi đi tiểu được là khỏi.

Bài thuốc trị chứng ghẻ lở do trúng xạ độc:

Chuẩn bị: Xạ can và thăng ma mỗi thứ 80g
Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm cùng với 3 chén nước và sắc lấy nước uống. Tận dụng phần bã đắp lên vết thương sau khi đã vệ sinh sạch.

Bài thuốc trị sốt rét lâu ngày:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt, miết giáp (chế)
Thực hiện: Các dược liệu cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ, chắt lấy nước uống. Hoặc có thể chế thành viên uống để cải thiện bệnh lý

Bài thuốc chữa họng sưng đau khiến khó ăn uống:

Chuẩn bị: Cát cánh, hoàng cầm, cam thảo (sống) mỗi thứ 2g, cây rẻ quạt 4g
Thực hiện: Các dược liệu mang đi tán thành bột mịn rồi hoà với nước mát và uống trực tiếp

Bài thuốc trị táo bón, bí tiểu:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt
Thực hiện: Dược liệu rửa sạch rồi giã nát, vắt nước uống giúp thông tiện, lợi niệu.

Bài thuốc chữa khớp gối té ngã gây tổn thương, viêm đau:

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt 90g và 500ml rượu
Thực hiện: Các dược liệu đem ngâm ngâm trong vòng 1 tuần là có thể sử dụng. Mỗi lần uống 20ml, ngày uống 2 lần

Bài thuốc chữa viêm họng từ cây rẻ quạt:

Chuẩn bị: 50g củ rẻ quạt tươi
Thực hiện: Dược liệu sau khi rửa sạch đất cát thì đem đi nướng chín và giã nhỏ. Kế đến cho thêm 1 ít muối và cho vào bình kín. Mỗi lần dùng 2 – 3g ngậm, ngày áp dụng từ 2 – 3 lần liên tục trong 5 – 7 ngày là được. Khi ngậm, chỉ cần nuốt nước, bỏ bã.

Bài thuốc trị chứng ho do nhiễm lạnh:

Chuẩn bị: Tử uyến, khoản đông hoa, xạ can, bán hạ, đại táo, sinh khương mỗi vị 10g, tế tân và ngũ vị tử mỗi vị 3g, ma hoàng 7g
Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với 3 chén nước và sắc lại còn 1 chén, dùng uống hết trong ngày. Mỗi ngày sắc uống 1 thang, áp dụng 2 ngày là khỏi hẳn.

Bài thuốc trị chứng viêm yết hầu thể nhẹ:

Chuẩn bị: Tử uyến, khoản đông hoa, xạ can, bán hạ, đại táo, sinh khương mỗi vị 10g, tế tân và ngũ vị tử mỗi vị 3g, ma hoàng 7g
Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với 3 chén nước và sắc lại còn 1 chén, dùng uống hết trong ngày. Mỗi ngày sắc uống 1 thang, áp dụng 2 ngày là khỏi hẳn.

Bài thuốc chữa chứng tiểu đục (Chyluria/ dưỡng trấp niệu):

Chuẩn bị: Cây rẻ quạt 15g, có thể gia thêm xuyên khung 9g và xích thược 12g nếu bệnh mãn tính và thêm sinh địa, tiên hạc thảo mỗi thứ 15g trong trường hợp nước tiểu có lẫn máu.
Thực hiện: Các dược liệu đem sắc lấy nước uống. Chia thành 3 lần và uống hết trong ngày.

Một số lưu ý khi dùng cây rẻ quạt chữa bệnh

Rẻ quạt (xạ can) là cây thuốc quen thuộc với nhân dân. Nhờ vào công năng đa dạng nên vị thuốc này thường được áp dụng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh như viêm họng hạt, hen suyễn, viêm amidan,… Tuy nhiên, trước khi dùng, bạn cần lưu ý một số vấn đề sau:

Tránh lạm dụng các bài thuốc từ cây rẻ quạt vì có thể gây tiêu chảy, cơ thể bị hư yếu.
Không áp dụng các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu với những trường hợp không có thực tà, đang bị tiêu lỏng, bệnh không có thực nhiệt, phụ nữ mang thai, Tỳ hư và người tạng hàn.
Tránh nhầm lẫn vị thuốc xạ can với cây hương bài (thảo dược chứa độc và không có tác dụng chữa bệnh).

Bài viết đã tổng hợp các thông tin về cây rẻ quạt (xạ can) và một số lưu ý trong quá trình áp dụng các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu này. Hầu hết các bài thuốc từ xạ can được lưu truyền trong dân gian. Do đó, để đảm bảo an toàn, người bệnh cần tham vấn chuyên khoa để được hướng dẫn cụ thể.

Dương Thị Ngọc

Theo: Vienyduocdantoc.org.vn